Dişliler, en çok kullanılan makine elemanlarındandır. çalışma eksenlerinin durumlarına göre dişli çeşitleri:
Eksenleri paralel Dişliler:
Eksenleri Çakışan Dişliler:
Eksenleri Paralel Ya da Çakışık Olmayan Dişliler:
Eksenleri Paralel Dişliler
Düz Dişliler (Spur Gears)
En sık rastlanan dişli tipi silindirik, düz dişlilerdir. Bunlarda dişler mil eksenine paralel ve düzdür.
Düz dişlilerin avantajlı yönleri:
Düz dişliler, İmalat maliyetlerinin düşük olması, eksenel kuvvet aktarmamaları ve bakımlarının kolay olması gibi sebeplerle tercih edilirler.
Düz Dişlilerin Olumsuz Yönleri:
Gürültülü çalışırlar. Ayrıca düz dişli gruplarında yüksek indirgeme oranı sağlanamamaz. Yüksek indirgeme oranı sağlanması için bu dişli gruplarının bir kaç kademeli olarak tahrik aktarımnda bulunmaları gerekir.
Helis Dişliler (Helical Gears)
Bunlarda düz dişliler gibi silindirik geometriye sahip dişlilerdir. Düz dişliden farkları dişlerin helisel olmasıdır.
Bu dişlilerin en önemli avantajı aynı büyüklükteki düz dişliye nazaran daha yüksek değerlerde yük taşıyabilmeleri, daha sessiz ve daha yüksek hızlarda çalışabilmeleridir.
Helis dişli çiftlerinde, bir diş diğerinden ayrılmadan önce komşu diş diğer dişli ile temasa geçtiği için daha hassas ve daha sessiz çalışırlar.
Bir helisel diş çiftinde dişlilerin biri sağ helis ise diğeri sol helis dişlidir.
Bu dişlilerin en büyük dezavantajı ise şaft ve yataklara eksenel yönde kuvvet iletmeleridir.
Detaylı bilgi için
BKNZ: Helis Dişli Çarklar
Çavuş Dişliler (Double Helical gears)
Çavuş dişiler aynı eksendeki iki helis dişlinin bütün olarak imal edilmiş halidir.
Bu dişlilerden birisi sağ helis ise diğeri sol helis olarak açılırlar.
Böylece helis dişlilerin en büyük dezavantajı olan eksenel kuvvetler birbirini dengeleyerek şaft ve yataklara eksenel yönde kuvvet aktarmamış olurlar.
Bu helis dişler ortada çakışık değillerdir, aralarında küçük bir kanal bulunur.
Bitişik Çavuş Dişliler (Herringbone Gears)
Bunlar arada kanalı olmayan, çakışık çavuş dişlilerdir. Daha hassas çalışırlar ancak bu dişlilerin imalatı için özel çakılara ihtiyaç olduğundan üretim maliyetleri yüksektir. Bakımları ise diğer dişlilere nazaran daha özen ister.
Zincir Dişliler (Sprocket & Chain)
Eksenler arası mesafenin uzun olduğu ve aynı düzlemde dönme hareketin aktarılması gereken yerlerde zincir dişliler kullanılır.
Zincir dişlilere yüksek tork uygulanabilir ancak yüksek devirlerde kullanılamazlar ve çok gürültülüdürler. Bunların bir diğer dezavantajı gevşek tarafta zincirin sarkmasıdır. Sarkmayı gidermek için genellikle gerdirme dişlileri kullanılır.
Amerikan standartlarında ANSI B29.1 olarak tanımlanan zincir dişliler için DIN normunda birçok standart vardır. Ancak en yaygın kullanılan standartlar DIN 8187 ve DIN 8188 dir
DIN 8188 standartına göre temin edilmiş zincirin DIN 8187 standartında temin edilmiş zincir dişli birlikte çalışması mümkün değildir. Zincir ve zincir dişli birlikte temin edilmeli ve temin sırasında DIN normu mutlaka belirtilmelidir.
Zincir dişlisinde göbek kısmı ham olarak temin edilir ve uygulanacak yerin ölçüsüne göre şaft deliği ve kaması sonradan işlenir.
İlgili Konu için BKNZ: Zincir Dişli Çeşitleri
Trigger Dişlileri
Bu dişliler tork aktarmak için değil konum senkronizasyonu için kullanılır. En bilinen kullanım alanları ise araç motorlarında krank milinden alınan hareketin Kam Mili ile senkronizasyonudur. Bu dişliler tork aktarmayacakları için diş derinlikleri son derece azdır.
Bu dişliler triger kayışları ile birlikte kullanılır. Triger kayışının diğer adı da zamanlama kayışıdır. (İng: timing belt)
Bu ikilide en önemli husus kayış ve kasnak arasında en küçük bir kaymanın olmamasıdır. Bu sistemde triger dişli devri 10,000 rpm e kadar çıkabilir. Bunların tork aktarması beklenmediği için kayış gergi miktarları çok düşük tutularak ömürlerinin uzun olması sağlanmaktadır.
Ancak kayıştaki dişlerin kasnaktaki dişlerle sürekli temas halinde olmasını sağlamak çok önemli olduğundan gerekirse gevşek tarafta avara kasnak kullanılır. (Üstte)
İlgili Konu için BKNZ: Triger kayışı nedir.Ne işe yarar?
Planet Dişliler (Planetary Gears)
Güneş ve çevresinde dönen gezegenlerden esinlenip bu sisteme Planetary Gears (gezegensel dişliler) ismi verilmiştir. Sabit bir çevre dişlisi ve bunun etrafında dönen pinyon dişlilerden çıkış şaftına aktarılan düşük devir ve yüksek tork bu dişli grubunun temel çalışma prensibini oluşturur.
PLANET DİŞLİ GRUBUNUN AVANTAJLARI
Yüksek indirgeme oranları ve yüksek tork aktarımı sağlarlar. Verimleri yüksektir. (Genelde %97 verimle çalışırlar). İlettikleri tork miktarına nazaran küçük hacimli ve kompakt yapılıdırlar. Dişli grubunda oluşan yükler homojen olarak dağıtılır.
Planet dişlilerin bir diğer avantajları da elastik deformasyonlarının düşük oluşudur.
Planet dişlilerin dezavantajları ise yataklamalara gelen ağır yükler, tasarımlarının daha karmaşık olmaları ve bakımlarının zor olmasıdır.
Eksenleri Çakışan Dişliler
Eksenleri birbiri ile çakışacak şekilde çalışan dişli çeşitlerindendir. Bunlarda kendi aralarında aşağıda belirtilen tiplerde imal edilirler.
Düz Konik Dişliler (Bevel gears)
Eksenleri birbiri ile herhangi bir açıda çakışan düz konik dişlilerdir.
En sık karşılaşılan eksenler arası açısı 90 derece olan konik dişilerdir.
Bu dişli çiftlerinin konik açıları uzantısı aynı noktada buluşacak şekilde dizayn edilirler. Dişlilerden biri değişeceği zaman mutlaka diğeri de değiştirilmelidir.
Düz konik dişliler 1000 rpm den düşük hızlarda, orta şiddette yüklerin olduğu, gürültünün fazla öneminin olmadığı yerlerde tercih edilirler.
Ayrıntılı bilgi için BKNZ: Konik Dişlililerin Kullanım Alanları
Spiral Konik Dişliler
Bu dişlilerde, düz koniklerden farklı olarak dişler spiral formdadır. Spiral açısı dönme eksenine göre herhangi bir açıda olabildiği için aynı anda 2 veya daha fazla diş aynı zamanda birbirine dokunarak kuvveti iki veya daha fazla noktadan aktarabilir. Bunlar düz koniklere göre çok daha büyük kuvvetleri çok daha yüksek hızlarda aktarabilmektedirler. Eğer spiral konik ana dişlisi sağ helis diş ise pinyon dişlisi sol helis olmalıdır. (Aşağıdaki şekil)
Spiral konik dişliler devri 1000 rpm in üzerinde olan, büyük yüklerin aktarılması istenen ve sessiz çalışması gereken yerlerde kullanılır. Bu dişlilerde, çevresel hız 40 m/sn den büyük olacaksa, dişlerin mutlaka taşlanmış olmaları gerekir.
Spiral Konik Dişlilerin Kullanıldıkları yerler
Otomobillerin diferansiyelinde bulunan ve Ayna-Mahruti olarak bilinen dişliler spiral konik dişlilerdir. (aşağıda)
Bunda başka Spiral komik dişliler; Redüktör kutuları, İş ve inşaat makinaları, Sondaj makinaları, Forklift vb. kaldırma makinaları, Traktör ve kanal makinaları, (genel olarak tarım makinaları) Tekstil makinaları, Çeşitli kapı ve kanal mekanizmaları ve takım tezgahlarında kullanılırlar.
Spiral Açısı Sıfır Konik Dişliler
Spiral konik dişlilere benzerler. Ancak buların spiral açısı sıfır derecedir.
Eksenleri Paralel ya da Çakışık Olmayan Dişliler
Eksenleri farklı düzlemlerde olan dişlilerdir.
Bunlar ana dişli ile çalışan pinyon dişli eksenlerinin ana dişli üzerindeki konumlarına göre adlandırılırlar.
Sonsuz Vida ve Dişlisi (Worm Gears)
Eksenleri çakışmayan dişlilerden en fazla kullanılanı Sonsuz vida ve karşılık dişlilerdir. Bu dişliler titreşimsiz, sessiz, çok büyük indirgeme oranlarında ve çok yüksek hızlarda çalışabildiğinden özellikle redüktörlerde kullanılan başlıca dişli çeşididir. (aşağıda)
Sonsuz vida-Dişli çiftinde sonsuz vida ekseni dişliye teğet konumda bulunur.
Bu dişli tipinin en büyük avantajlarından biri ise eğer adım açısı 50 den az ise bu dişlilerin kendinden kilitlemeli (self-locking) olarak çalışabilmeleridir. Yani dönme hareketi sonsuz vida üzerinden aktarılamayıp, dişli üzerinden aktarılırsa sonsuz vida geri dönmez. Böylece bazı uygulamalarda fren kullanma ihtiyacı kalmaz (örnek : Motor çıkışında diş açısı 50 den az Sonsuz vida-dişli redüktörü bulunan ve yokuş yukarı tahrik edilmekte olan bir tekerlekli araç, motor durduktan sonra fren olmasa bile geriye doğru hareket etmez)
İlgili Konular:
BKNZ: Sonsuz vida ve Karşılık Dişliinin Kullanıldığı yerler
BKNZ: Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi yapımı
Hypoid Dişliler
Spiral konik dişlilere çok benzerler. Bunların Spiral konik dişliden farkı pinyon dişli ekseninin ana dişli ekseninden belli bir mesafede olmasıdır. Bu mesafe arttıkça çalışma bölgesi hypoid dişli çalışma bölgesinden spiroid dişlilerin çalışma bölgesine geçilmiş olur.
Bu dişliler sprial konik dişlilerden daha sessiz olup ve dayanma süreleri daha uzundur. Şok dayanımları yüksektir.
Spiroid Dişliler
Yüksek tork aktarımı söz konusu olduğunda ve birbirine dik açıda tahrik iletimi gereken yerlerde Spiroid dişliler kullanılır. Bu dişliler sessiz çalışan, ve aktardıkları torka nazaran büyük hacimleri olmayan kompakt dişli çeşitlerindendir. Diğer bir avantajları da kolay sökülüp takılabilmeleridir. Sağladıkları indirgeme oranları 1:3 den 1:400 e kadar çıkabilir. Şok dayanımları yüksektir.
Spiroid ve Hypoid dişlilerin, Sonsuz vida ve Konik spiral dişlere göre en büyük avantajı, eksenler arası mesafeden kaynaklı olarak tahrik aktarımı sırasında daha fazla dişin birbiri ile temas halinde olması ve böylece daha yüksek tork aktarımının mümkün olmasıdır.
Kremayer Dişliler (Rock & Pinion)
Dairesel hareketi çizgisel harekete çevirmek için en yaygın kullanılan mekanizmalar kremayer dişlilerdir. Bunlarda dişli genellikle düz dişli olmakla birlikte helisel dişli olarak da imal edilmektedir. Dişli normal dişli prensiplerine göre dizayn edilir, kremayer ise dişlinin modulune uygun olarak istenen boyda imal edilirler.
Detaylı bilgi için BKNZ: Kremayer Dişli Nedir? Kremayer Dişlinin Kullanım Alanları
Çok faydalı bir paylaşım teşekkürler
ÇOK FAYDALI BİLGİLER HAZIRLAYANLARA ÇOK TEŞKKÜRLER.