Makine elemanları kayış kasnaklarda hareket iletimi konusunda hareketin iletileceği kasnakların bağlı bulundukları millerin birbiriyle paralelliği ya da dikliği gibi durumlarda değişiklik arz eder.Birbirine dik millerde hareket iletimi için başka yöntem kullanırken birbirine paralel millerde hareket iletimi için başka yöntemler kullanılır.
Kayış kasnaklarda hareket iletimi metodları
Kayışlar, kasnaklar yardımıyla bir milden hareketi, diğer bir mile iletir. Hareketin alındığı mil üzerindeki kasnağa, (Döndüren kasnak) ve hareketin iletileceği mil üzerindeki kasnağa da, (Döndürülen kasnak) denir.
Kayışla işletimde millerin konumu, iki çeşittir;
- Miller birbirine paralel,
- Miller birbirine dikey.
Paralel miller arasında, kayış ile hareket iletimi:
Bütün işletimlerde kayış döndüren ve döndürülen kasnakları sarar, sonsuz durumdadır. Kayış dururken (C) ve (D) kollarının gerginliği aynıdır. Döndüren (A) kasnağına hareket verilince, bu kasnak ile kayış arasında oluşacak sürtünme kuvvetinin etkisiyle, kayışın (C) kolu gerilir. Kasnaklar arasındaki iki koldan biri gergin ve diğeri, biraz gevşektir. (Aşağıdaki şekil)
Kasnakların aynı yönde dönmesi isteniyorsa kayış, şekilde görüldüğü gibi, kasnakları sarmalıdır. Bu şekildeki işletimlere, (Düz işletim) denir.
Üstüste işletim
bir kayış çalıştırılabilecek kadar genişlikteki bir kasnaktan, aynı anda, iki ayrı kasnağa hareket vermek için kullanılır.
Kayış kayması fazla olan (Çaplar arası fark büyük ve ayrıca, miller birbirine yakınsa) yerlerde, ara kasnağının genişletilmesi sakıncalı ise, üstüste işletim kullanılabilir.
Bu durumda (A) motor kasnağı, (B) ara kasnağı ve (C), hareketin verildiği kasnak olur.
(Şekil : 43) te de, birbirine paralel (A) milinden *(B) miline, iki kılavuz (Yöneltici) kasnak kullanılarak, kayışla hareket iletiminin yapılışı görülüyor. Kayışın atmaması için, (E) ve (E ) kılavuz kasnakların eksenleri, hareket veren veya alan kasnaklara ait eksenlere göre dönük durumdadır.
Döndürülen kasnağın dönüş yönü, döndüren kasnağın dönüş yönüne göre karşıt yönlü olması isteniyorsa kayışı, (Şekil: 44) te görüldüğü gibi kullanmalıyız. Burada (A) döndüren kasnağı, saat yelkovanının dönüş yönünün diğer yönünde ve (B) kasnağı ise, saat yelkovanının dönüş yönünde döner.
Dikey miller arasında, kayışla hareket iletimi:
Birbirine dikey olan millerin eksenleri ayrı iki düzlem veya aynı düzlemin içinde olur. İki durumda da kayışla hareket iletimi yapılabilir, bunları ayrı ayrı görelim.
Eksenleri, birbirine dikey iki ayrı düzlem içinde kalan miller arasında, kayış ile hareket iletimi
Bu tip işletimde, miller veya uzantıları birbirini kesmez ve birinin diğeri üzerindeki izdüşümü alınırsa (90°) lik bir açı oluşturur. (Şekil: 45) te görülen işletime, (Yarım dönük işletim) de derler.
Yarım dönük işletimde hareket, yalnız bir yönde elde edilir. Kasnak, (Şekil: 45 e göre) karşıt yönde döndürülürse, kayış atar.
Bu işletimde kayış, döndürülen (B) kasnağı üzerinde ve kasnağın ekseni doğrultusunda sağa, sola kaymalar yapar. Bu nedenle; döndürülen kasnağın ispit genişliği, normal kasnak ispitinden daha geniş olmalıdır.
Yarım dönük işletimde kasnak yeri, şu yollarla bulunur.
Teorik yol:
(A) döndüren kasnağın orta çizgisi (xy), (B) döndürülen kasnağın ispitinden (e!) kadar uzakta olmalıdır, (e, = 0,1 … 0,2 b) kadardır. Döndürülen kasnağın orta çizgisi (x’y’) ise, döndüren kasnağın ispitinden (e2) kadar uzaktadır. (e: = 0,5 … 0,6 b).
îki kasnağın birbirine göre (e:) ve (e2) uzaklıklarını verebilmek için, (A) döndüren kasnağın, ispitine ait orta noktasından çekül sarkıtılır. Çekülün ipine göre, (B) döndürülen kasnak ayar edilir.
Pratik yol:
Teorik yol, döndüren kasnağa göre döndürülen kasnağın yerini, yaklaşık olarak bulmamıza yarar. Teorik yolda verilen (e,) ve (e2) değerlerine ait formüller incelenirse, net olmadıkları görülür. Çünkü : (e0 ve (e2) değerlerine, yalnız kayış genişliği değil, miller arasındaki uzaklık, kayış kalınlığı ve hattâ; kayışın bükülme yeteneği bile etki eder. Bu nedenle; kasnakların birbirine göre konumu, kayış çalıştırılarak anlaşılır.
Kayış çalışırken döndürülen kasnağın üzerinde ve bu kasnağın ekseni doğrultusunda, heriki yönde hareket ettiği daha önce belirtilmişti. Kayış harekete geçirilir ve döndürülen kasnak üzerindeki hareket etme kursunun orta noktası, aynı kasnağın (xy’) orta çizgisi üzerine gelecek şekilde döndürülen kasnak kaydırılmak suretiyle, ayar edilir.
Yarım dönük işletimde miller arasındaki uzaklık az olursa kayış fazla bükülme zorunda kalacağından, doğru değildir. Bunun için yarım dönük işletimde miller arasında olması gereken en az açıklık, aşağıdaki formülle bulunur :
Formülde :
1 = Miller arasındaki enaz açıklık,
b = Kayışın genişliği,
D = İşletimde kullanılan ve büyük kasnağın çapıdır.
(Şekil: 47). de, (E) ve (E’) kılavuz kasnakları kullanılarak hareketin, (A) milinden (B) miline iletilişi görülüyor. Bu şekil, birbirine yarım dönük konumdaki (C) kasnağı ile (D) kasnağı arasında, kılavuz kasnaklar yardımıyla hareketin iletimidir.
Yarım dönük işletimle güc iletim yeteneği, kayışın fena koşullarda çalışmasından dolayı, (Şekil: 41) deki düz işletime göre (% 25) daha azdır.
Eksenleri birbirine dikey ve aynı düzlem içinde bulunan miller arasında, kayış ile hareket iletimi :
Bu tip işletimde mil eksenleri aynı düzlem içinde kaldığına göre, millerin uzantıları birbirini keser. Böyle işletimlere, (Köşeli işletim) denir (Şekil: 48).
Köşeli işletimde, (A) kasnağı ile (B) kasnağı arasında hareketin iletilebilmesi için, (C) gibi bir kılavuz kasnağın bulunması gerekir. (A) ve (B) kasnaklarının çapı, hareket iletim oranına ve ispit genişliği de, kayışın genişliğine bağlıdır. Bu işletimde kullanılan (C) kılavuz kasnağının (D) çapı, diğer kasnaklardan en büyüğünün (2 … 2,5) katı kadar olmalıdır. Kılavuz kasnağın ispit genişliği ise, kullanılan kayışın genişliğinin (1,5) katından az olmamalıdır.
Köşeli işletimde kayışın ilerleme yönü, istenildiği gibi olabilir. Yani: Kasnakların konumu değişmediği halde, kayışın ilerleme yönünü değiştirmede, sakınca yoktur.