Yüzey Pürüzlülüğü ve Yüzey İşleme İşaretleri
Makine parçalarının yapımı için görünüşlerin çizilmesi, ölçülendirilmesi yalnız başına bir anlam ifade etmez. Yalnız o parçayı ölçü ve biçim ile tanıtmış olur. Parçanın düzgün çalışabilmesi ve işlevini yapabilmesi için yüzeylerin düzgün işlenmesi gerekir.
Parçanın hangi tezgâhta yapılacağının, yüzey durumlarının hangi nitelikte olacağının resimler üzerinde sembol, işaret ve kelimelerle bilgi olarak ifade edilmesi gerekir. Aksi takdirde imalat sonrası parçalar uyumlu bir şekilde çalışmaz ve uzun ömürlü olmazlar. Oysa gelişen teknolojiden insanların beklentisi randımanı yüksek, sessiz ve uzun ömürlü makineler kullanmaktır.
Bu nedenlerden dolayı imalat resimlerinin üzerinde parçanın çalışma şartlarına göre yüzey işleme işaretleri konulmalıdır. Bu işaretler TS 2040 (Şubat 1999)standardına göre resimlere uygulanır.
Yüzey İşleme İşaretlerinde Kullanılan Semboller
Yüzey kaliteleri, yapım resimlerinde çeşitli sembollerle belirtilir. Böylece üretim yöntemi, kullanılacak tezgah ve ilave işlemler belirlenir.
a) Esas Sembol: “Ele alınan, işlem gören yüzey” sembolü
b) Talaş Kaldırılan Yüzey Sembolü
c) Talaş Kaldırılmayan Yüzey Sembolü
NOT : Bu üç sembolün hiçbiri yüzey pürüzlülüğü hakkında bilgi vermez
Özel Durumlarda Kullanılan Sembol
Özel yüzey durumu bilgilerinin gösterilme zorunluluğu olduğunda ilgili grafik sembollerin uzun koluna bir yatay çizgi eklenmelidir. Bu yatay çizgi üzerine yüzeye uygulanılacak özel işlemler (Raybalama, raspalama, sertleştirme vb.) yazılır.
Tüm Yüzeylerin gösterilmesinde Kullanılan Sembol
Bir parçanın bütün yüzeyleri aynı yüzey durumunu gerektirdiğinde, grafik sembollere bir daire eklenmelidir.
Yüzey İşaretlerine eklenen Bilgiler
a) Ra sembolüyle beraber μm cinsinden pürüzlülük değerleri veya μm cinsinden uygun değerleri ile birlikte pürüzlülük sembolleri*
b) Üretim metodu, işleme, kaplama veya üretim işlemine ait diğer kurallar vb.
c) İlgili sembolle birlikte μm cinsinden dalgalılık veya mm cinsinden örnek uzunluğu (TS6212 – ISO 4288)’e uygun olduğunda Ra, Ry ve Rz için bu değer çıkarılmalıdır.
d) İşleme izlerinin yönü
e) İşleme payı (ISO 10135) f.Ra dan başka sembollü ile beraber μm cinsinden pürüzlülük değerleri
* : Ra dışındaki pürüzlülük değerleri şimdilik (f) alanında gösterilecektir.
Yüzey durumlarına göre grafik sembole eklenilecek değişik bilgiler TS’de aşağıdaki gibi belirtilmiştir.
Yüzey İşleme İşaretleri sembol boyutları
Yüzey Pürüzlülüğü
Makine yapımında beraber çalışan yüzeylerin birbirine göre çalışma durumları yaptıkları görevler bakımından çok önemlidir. Birbiriyle sürterek çalışan yüzeylerin hassasiyet dereceleri makinenin çalışma sırasında makinenin randımanını etkiler.
Yüzeyleri düzgün olmayan makine parçaları çalıştıkları yerlerde gürültülü çalışırlar ve çabuk yıpranır. Hassas ve amacına uygun işlenmiş parçalar ise uyumlu çalışır makinenin verimini arttırır.
İmalatta meydana gelen parçanın yüzeyindeki şekil ve dalgalanmalara pürüzlülük adı verilir. Pürüzlülük değeri parça üzerinden profilmetre denilen bir cihazla μm olarak bulunur. Aşağıdaki parçanın yüzeyindeki şekil ve dalgalanmalar gösterilmiştir.
Yüzey Pürüzlülüğü Değer ve Sınıfları
Yüzey pürüzlülüğü değerleri teknik resimlerde değişik sembollerle gösterilegelmektedir. Günümüz resimlerinde ra (ortalama yüzey pürüzlülüğü, roughness average) standardının kullanımı ortak kabul görmektedir. aşağıdaki tabloda RA değerleri ile karşılığı olan diğer standartların değerleri de verilmektedir.
İmalat sonrası parça yüzeylerinin tamamı aynı özelliklerde olmayabilir. Maliyetin artmaması için yüzeyler, gerektiği kadar düzgün ve pürüzsüz olmalıdır. Uygulamalarda farklılıkları önlemek için yüzey kaliteleri standart hale getirilmiştir ve ISO 1302/1992 ve TS2040/Şubat 1999’la açıklanmıştır.
Bu standartlara göre 12 çeşit yüzey kalitesi belirlenmiştir. Ra aritmetik ortalama pürüzlülük değerlerine karşı gelen pürüzlülük sınıf numaraları yukarıdaki çizelgede verilmiştir.
İşleme Usüllerine göre yüzey pürüzlülüğü değeri tablosu
Çeşitli Makine Parçalarının Yüzey Pürüzlülük değerleri (Ra = µm)
Çeşitli fabrikaların uygulamalarından alman bilgilere göre bazı makine elemanlarında kullanılan yüzey pürüzlülükleri Ra µ m olarak aşağıdaki çizelgede verilmişlerdir.
Çeşitli makine parçalarının seçilen çalışma yüzeylerinin Yüzey pürüzlülük değerleri. Döküm parça dış yüzeyi. Rulman ve yatak. Dişli çark iç yüzeyi. Flanş iç yüzeyi, kasnak dış yüzeyi gibi örnekler. (Aşağıda)
Yüzey Pürüzlülüğünün Gösterilişi
İmalat metodunun belirlenmesi
İmalat metodu, işleme, kaplama veya imalat işlemine ait diğer kurallar ilgili sembolün “b” ile gösterilen alanına yazılır. İstenen yüzey durumu belli bir imalat metoduyla elde edilmek mecburiyetinde olduğunda, bu metot, grafik sembolün uzun koluna eklenen yatay çizginin üzerine sonu “-mış” ekiyle biten kelimelerle belirtilir (tornalanmış, frezelenmiş, kromlanmış vb. )
İşlemden önceki ve sonraki yüzey durumlarının birlikte belirtilmesi. Yukarıdaki şekil-a
Yazının yazılması için yeterli yer olmaması durumunda yatay çizginin üzerine bir çizgi daha çizilebilir. Yukarıdaki şekil-b
Esas Uzunluk ve Dalgalılık
İlgili sembolle birlikte dalgalılık (Wt) ve örnek uzunluk (kontrole esas ) değeri (L), sembolün “c” ile gösterilen alanına yazılır. Esas uzunluk değerleri TS 6212’ye göre 0,08 – 0,80 – 8 – 0,25 – 2,5 ve 25 mm serilerinden biri olarak seçilir.
Yüzey yapılışı
İşlemeyle meydana gelen yüzeyin yapılışını ve özellikle izlerin doğrultusunu belirtmek gerektiğinde ilgili sembol, yüzey durumu sembolünün “d” alanına yazılmalıdır.
Standartlara göre izlerin şekil ve yönlerini belirtmek üzere kullanılan semboller (Paralel, dik, çapraz vb. ) belirtilmiştir.
İşleme Payları
Özellikle döküm ve dövme işlemleriyle elde edilen parçalarda işlenecek aşırı kalınlık değerinin belirtilmesi gerektiğinde bu değer ilgili sembolün “e” ile gösterilen yerine mm cinsinden aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi yazılmalıdır.
Ra’dan başka yüzeylerin diğer pürüzlülük değerleri sembolüyle birlikte μm cinsinden ilgili sembolün “f ” ile gösterilen alanına yazılır. Rg, Rz, Rp vb. değerler bu alana yazıldığı gibi “a” alanına yazılabileceği ilgili standartta belirtilmektedir.
Özel İşlem Görmüş Yüzeylerin Resimde Gösterilmesi
Özel işlem görecek yüzeyler noktalı kesik kalın çizgi ile belirtilir. Üzerine kromlanmış, boyanmış vb. gibi işlem türleri ölçüleri ile belirtilir.
Dişli çarkların yüzeylerine yüzey pürüzlülük değerleri, dişli çarkın ortalama çapı (Dm) üzerine konur. (Yukarıdaki şekil-b)
Dişli çarkların diş yüzeyleri sertleştirilecek veya ek işlem görecek ise aynı şekilde sertleştirilmiş, taşlanmış vb. yazılır. Sertlik derecesi HRc (Hardned Rockwell sertliği) yazılır. (Yukarıdaki şekil-c )
Montaj parçalarının beraber çalışan yüzeyleri aynı yüzey kalitesi ile işleneceğinden aşağıda gösterildiği gibi yazılır.
Bir resim açı ve yaylı ölçülendirmeler varsa yüzey pürüzlülük değerleri açı çizgilerinin veya yay ölçü çizgisinin üzerine konulabilir. (Aşağıdaki şekil-a)
Parça üzerine sığmayan yüzey pürüzlülük sembol işaretleri ölçü bağlama çizgisi üzerine dışarıya çıkarılarak konulabilir. (Yukarıdaki şekil-b)
Kesici Takım ve Yüzey Pürüzlülüğü İlişkisi
Uç kavis yarıçapı R ve kaldırılan talaş çeşidine göre pürüzlülük değeri belli olduğu takdirde, bir devirdeki ilerleme miktarı bulunabilir.
Bu bağıntı formülle de açıklanarak, ilerleme yaklaşık olarak hesaplanabilir.
Ayrıca, ilerleme ve yüzey kalitesinin belli olması halinde kaleme verilecek üç kavisinin değeri bulunabilir.
Yüzey İşleme İşaretlerinin Gösterilişi
Yüzey İşaretlerinin daha iyi anlaşılması için örnekler
Yüzey İşleme İşaretleri Örnek Uygulamalar
Örnek Soru
Şekilde iki görünüşü ,ölçüleri ve bazı yüzey durumları eksik bırakılmış bir mil görünmektedir. a yüzeyi N6 kalitesinde taşlanmış, b yüzeyi N7 kalitesinde ve c yüzeyi N8 kalitesinde frezelenmiş. Belirtilmeyen diğer yüzeyler için N10 kalitesi seçilmiştir. Buna göre ilgili yerlere sembolleri ve kaliteleri 1:1 ölçeğinde A5 kağıdına çizeceğiniz resim üzerinde uygun şekilde koyunuz.
