Bu yazımızın konusu toleranslar üzerine olacak.Tolerans nedir.Makine imalatında toleransın önemi. Tolerans neden gereklidir? Toleransın amacı nedir gibi konulara değineceğiz.
Tolerans
Endüstrinin çeşitli kademelerinde bir makina veya aracın yapımında, iş parçalarını istenilen ölçülerde elde edebilmek önemli bir konudur. Ancak bu istek, her ne kadar hassas ve otomatik makinalar, özel kesici aletler, çeşitli iş kalıpları, ölçme ve kontrol aletleri veya mastarları kullanılarak çok becerili kişiler tarafından yapılsa bile kolayca yerine getirilemez.
İşleme ve ölçme aletlerindeki kusurlarla, duyarlığımızdaki yetersizlikler yüzünden, bir parçayı her zaman tam ölçüsünde işlemek olanağı yoktur. İş bittikten sonra elde edilen ölçü, istenilen değerden ya bir miktar büyük veya bir miktar küçük ya da bazen tam olabilir.
Aynı bir parçadan bir kaçı, aynı tezgâh, aynı ölçü ve kontrol aletleri ile aynı kişi tarafından yapılsa bile, her birinin ölçüsü arasında az çok farklar olur. Esasen herhangi bir parçayı, mutlaka tam ölçüsünde elde etmeye çalışmak belki de gereksiz bir masrafa ve de boşa gidecek emeklere yol açabilecektir. çünkü, makinalar üzerinde bulunan bazı parçaların hassas ölçüde olması gerekirken, bazılarında ölçü tamlığı pek aranmayabilir.
Tolerans nedir?
Meydana gelebilecek olan ve ortadan tamamen kaldırılmasına olanak bulunmayan ölçü hatalarını sınırlayarak zararsız hale getirebilmek için, ya da birbirlerine uyacak şekilde işlendikten sonra beraber çalışacak olan çeşitli parçaların aralarındaki ölçü farklarını dikkate alarak tek bir ölçü yerine, iki sınır ölçüsü saptanmış ve iş parçalarında ölçülerin bu iki sınır arasında kalması uygun görülmüştür. Böylece bir parça işlenirken, ölçüsünün istenilen tamlık derecesinde kalmak üzere ne kadar farklı olabileceğine de tolerans denmiştir.Şu halde, tolerans nedir? sorusuna verebileceğimiz en kısa cevap ne olabilir?
Kısaca tolerans, izin verilen yukarı ölçü sınırı ile aşağı ölçü sınırı arasındaki farktır.
Toleransın amacı
Makine yapımında beraber çalışan parçaların, aralarında değişebilir özellikte olmaları istenir. Ayrı iş yerlerinde yapılmış olsalar da yedek parçaların, sonradan hiç bir düzeltme gerektirmeden yerlerine uymaları ekonomik yönden çok önemlidir.
Ayrıca bazı makine elemanlarının yerlerine istenilen bir boşlukla takılması, bazılarının da gereği kadar sıkı oturması istenebilir. Örneğin, bir yatakla bunun içersinde dönen muylu, bir kama ile kama yuvasının bulunduğu mil ve kasnağı belirli miktarda boşluklu olmalı veya bir zımpara taşı mili, yatakları içinde hissedilemeyecek kadar boşluksuz çalışabilmelidir.
Bunlara karşın bir makina gövdesindeki deliğine, baskı altında geçirilmiş bulunan bir burç sıkıca oturtulmuş olmalıdır. Demek oluyor ki. bazı işlerde parçanın asıl ölçüden farkı fazlaca olabildiği halde, bazılarında bu ölçü farkının asıl ölçüye daha yakın olması istenebilir.
İşte tüm bu ve buna benzer istekler, parçalar arasında bir ölçü uygunluğu olması gereğini ortaya koyar. O halde uygunluk, makina elemanlarının yapacakları göreve göre, ölçülerini belirli sınırlar arasında tutmaya yarayan bir olasılıktır.
Örneğin yukarıda gördüğünüz hidrolik silindirin sağlıklı çalışması ve yüksek basınçta bile sızdırmazlık özelliğine sahip olması için silindirin iç çeperinin son derece hassas ve belirli bir tolerans dahilinde işlenmiş olması gerekir.
Seri yapımda uygunluk kurallarına mutlaka dikkat etmek gerektiği gibi, tek bir parçanın yapımında ya da makina veya tezgâh onarımlarında, sonradan yapılacak parçalar İçin de, buna bağlı kalmak gereklidir. Bu da toleranslı ölçüler kullanmak ve parça yapımlarında bunlara uymakla sağlanır.
Tolerans neden gereklidir? Toleransın önemi
Bugünkü modern endüstride yapım tekniği çok sayıda ve birbirleriyle değiştirilebilen özdeş parçaların seri yapımı olarak tanımlanabilir. Böyle birbirleriyle değiştirilebilen özdeş parça (yedek parça) yapımının ihtiyaç haline gelmesi, makina parçalarının belirli toleranslara göre işlenmesinin zorunluğunu ortaya koymuştur.
Böylece bir makinanın bozulan bir parçasını söküp, yerine aynı özelliği taşıyan ve hazır olarak satın alınan bir yenisini takarak makineyi kolayca çalışır hale getirebiliriz. Demek oluyor ki, bugün yedek parça yapımı olmayınca modern bir endüstri var olamaz. Toleranslı ölçülendirme olmayınca da yedek parça yapımından söz edilemez.
Yukarıda bir mil ve deliğe ait ölçü ve tolerans bilgileri verilmiştir. Mil çapının 40 mm yi geçmemesi istenmiştir. Ancak 40 mm den 0.016 mm’ye kadar daha düşük olabileceği ifade edilmiştir.
Sözgelimi mil çapı 39.990 ise parça hatalı işlenmiş sayılmaz.Ancak 40.010 olursa hatalı kabul edilir.
Yine aynı resmin sol tarafında delik çapı bilgileri verilmiştir.Delik çapının ∅40 mm den 0.025mm ye kadar fazla olmasına müsaade edilmiştir. Ancak 40 mm den aşağı düşmüşse parça hatalı kabul edilir.
Toleransların gösterilmesi
Toleranslar, çeşitli biçimlerde ifade edilebilirler:
1. Doğrudan sınır değerleri verilerek ya da tolerans değeri esas ölçünün yanına yazılarak.
2. Geometrik toleranslar verilerek.
3. Not yazılarak.
4. Teknik resim üzerinde ilgili başka dokümanlara gönderme yapılarak
5. Resimdeki bütün boyutlar için geçerli olacak bir genel tolerans tablosu oluşturarak
Toleranslar konusunda detaylı bilgileri diğer derslerde vereceğiz. Bu yayınımızda Tolerans nedir. Toleransın amacı. Tolerans neden gereklidir, toleransın önemi nedir konularına değindik .Diğer yayınlarda buluşmak dileği ile.